TÜRK TEAVÜN CEMİYETİ
Bu hafta sizlere, Türklerin, ABD'ye 19. yüzyılın ikinci yarısından itibaren başlayan göç hareketinin daha sonra nasıl bir diaspora hareketine dönüştüğünün öyküsünden bahsedeceğim.
Sosyoloji biliminin özellikle 20. yüzyıl başlarından itibaren ele aldığı konu başlıkları arasında ilk sıralara koyduğu "Transnasyonalizm" kavramını da belirli ölçülerde anlamamıza olanak verecek olan bir "göç" deneyimi...
Ve bu deneyimin sonucu olarak ortaya çıkmış olan bir diaspora hareketi: Türk Teavün Cemiyeti
"Osmanlı topraklarından Amerika'ya ilk göç hareketi 1860'lı yıllarda gerçekleşti. İlk göç edenler arasında Rumlar, Suriyeliler ve Ermeniler yoğun olarak bulunuyordu.
Aynı dönemde iş bulmak, para kazanmak maksadıyla bu ülkeye giden Türkler de mevcuttu. Türkler daha ziyade Doğu Anadolu'dan ve Rumeli topraklarından göç etmişlerdi.
Amerika'ya giden ilk Türkler New York, Detroit Worchester, Lawrence, Yougnstown, Pittsburg gibi sanayi kentlerine yerleşerek buralardaki fabrikalarda çalıştılar.
İlk başlarda dil bilmedikleri için bir hayli zorluk çeken Türkler, dayanışmayı kuvvetlendirmek amacıyla kiraladıkları mekânlarda toplu olarak yaşıyorlar ve boş vakitlerinde Türklerin çalıştırdıkları kahvelerde bir araya geliyorlardı. Ramazan iftarlarını topluca yapıyorlar, namazlarını cemaatle kılıyorlar dini görevlerini yerine getiriyorlardı. Birbirleriyle dayanışma içindeydiler.
Daha sonra Türk Teavün Cemiyeti adında bir dernek kurarak, Amerika'daki ilk Türk lobisini oluşturdular. Türk Teavün Cemiyeti, kısa sürede Türkler arasında birlik ve dayanışmayı sağladığı gibi Amerika'daki Türk düşmanı kampanyalara da göğüs gerdi. Özellikle Lozan Antlaşması döneminde asılsız iddialarla Türkiye'nin tanınmasını engellemek isteyen Ermeni ve Rumların propagandalarına karşı çıkarak, yeni Türk Devleti lehine bir hava oluşmasını sağladılar.
Bunun bir neticesi olarak 1917'de 1. Dünya Savaşı nedeniyle kesilen Türk- Amerikan ilişkileri 1927'den itibaren yeniden başlatılmıştır."[1]
Başlangıçta oldukça dağınık durumda bulunan Türkleri, nihayet bir cemiyet çatısı altında toplayan ve adeta bir diaspora hareketine dönüştüren güzide iki insanın sıradışı çabalarından söz etmeden Türk Teavün Cemiyeti'ni yeterince anlatabilmiş sayılmayız.
Zekeriya ve Sabiha Sertel...
Bu iki insanın ABD'ye öğrenim maksadıyla gitmiş olmalarıyla, orada bulunan Türklerin kaderi de önemli ölçüde değişecekti.
Türklerin, ABD'de etkin bir lobi oluşturmasının ilk nüvesi olmaları ve kendilerinden daha sonraki dönemde ortaya çıkacak olan gelişkin lobi faaliyetlerinin de ilk öncüleri olarak tarihsel bir değeri olan bu iki insanın, Türk diasporasını nasıl oluşturduklarına bir mercek tutacağım.
"Kahvehanelerin, Amerika’daki ilk nesil Türklerin sosyal hayatlarında önemli bir yeri olduğu bilinmektedir. Ancak kahvehaneler, Rum ve Ermeni lobilerinin Türklere karşı yürüttükleri karalama kampanyaları karşısında, onlara cevap verebilecek bir teşkilat gücüne sahip değildi. Türkler, böyle bir teşkilatın eksikliğini hissetmekle beraber, 1920’li yılların başlarına kadar bu konuda onları harekete geçirebilecek, öncülük yapabilecek liderlerden yoksundular. Onlar, bu imkânı Zekeriya ve Sabiha (Sertel) çiftinin tahsil için ABD’ne gelişi ile yakalayabilmişlerdi. 1919 yılı sonlarında Amerika’ya giden Zekeriya ve Sabiha çifti, kısa sürede buradaki Türkler ile tanışıp, kaynaşmış ve onların bu konudaki eksikliğini fark etmişlerdi. Zekeriya Sertel, yıllar sonra kaleme aldığı anılarında, bu hususu “Bu Türk kolonisi ile temasa geçtikten sonra, bunları örgütlendirmeyi düşündük. Vatandaşlar bu fikrimizi sevinçle karşıladılar. Aralarında bir örgüt kurulursa, bu sayede birbirlerine yardım etmek imkânını bulacak, dağınık ve himayesiz bir yığın olmaktan kurtulacaklardı” diyerek açıklamaktadır.
Zekeriya-Sabiha çiftinin önderliğinde bir araya gelen New Yorklu bir avuç Türk, dernek kurmak fikri etrafında ilk toplantılarını Türklere ait bir kahvehanede gerçekleştirdiler. İkinci toplantı, daha geniş bir katılımla New York’un kenar mahallelerinden birinde küçük bir sinema salonunda yapıldı. 26 Mart 1922 tarihli bu toplantı Cemiyetin kuruluş tarihi olarak kabul edilmektedir. Katılımcıların kendi aralarındaki müzakerelerden sonra, derneğin adı Osmanlı Teavün Cemiyeti (The Ottoman Welfare Association) olarak belirlendi. Cemiyet, kendi yayın organı olan Birlik gazetesinin 4 Ağustos 1922 tarihli nüshasında yayımlanan tüzüğünde belirtildiği gibi “Amerika’da bulunan İslam ve Türkleri birbirine tanıtıp, sevdirerek aralarında bir birlik ve kardeşlik vücuda getirmek” maksadıyla kurulmuştu.
Zekeriya Sertel de Cemiyetin gayesini, “Örgütün iki amacı olacaktı: Biri Amerika’daki Türklerin yalnızlıktan kurtularak dayanabilecekleri bir birlik kurmak; ikincisi Anadolu’da Kurtuluş Savaşında yetim kalan yavrulara buradan yardım elini uzatmak” şeklinde açıklamaktadır. Cemiyetin adı, kısa süre sonra yapılan bir toplantıda, yeni katılan üyelerin teklifi üzerine, Türk Teavün Cemiyeti olarak değiştirilmiştir. Bazı araştırmacılar Cemiyetin İngilizce adını, tercüme tekniğinden kaynaklı olarak “Turkish Aid Society” olarak verirlerse de dönemin Amerikan matbuatındaki ismi “Turkish Welfare Association” şeklinde geçmektedir. Cemiyetin adresi, 36 Rivinton Caddesi New York olarak gösterilmiştir.
Cemiyetin kurucuları arasında Sabiha ve Zekeriya çiftinden başka, Mühendis Hamdi, Salih Zeki, Naci ve Taşköprülü İsmail Beyler gibi, yaşadıkları semtlerde Türkler arasında nüfuz sahibi olan kişiler bulunuyordu. İlk kongrede, Cemiyet başkanlığına getirilen Sabiha Hanım, bu görevini Türkiye’ye döndüğü 1923 Temmuz ayına kadar başarı ile sürdürmüştür.
Türk Teavün Cemiyeti’nin akıbetinin ne olduğu hakkında kesin bilgi bulunmamaktadır. 1930’lı yılların sonlarında faal olmakla beraber, siyasetle uğraşan gençlik hareketlerinin eline geçen Cemiyet, kuruluş amacından uzaklaştırılmış ve Türkler arasında itibarını yitirerek faaliyet gösteremez hale gelmiştir. Sonuç olarak, Amerika Birleşik Devletleri’nde yaşayan az sayıda Türkün gayretleri ile kurulan ve ilk kurulduğu yıllarda o ülkede yaşayan Türklerin sorunları ile yakından ilgilenen ve Türkiye için de önemli sorumluluklar üstlenen Türk Teavün Cemiyeti, zamanın akışı içerisinde kaybolup gitmiştir.[2]
Türk Teavün Cemiyeti, önemli bir tarihsel konjonktürde ortaya çıkarak üzerine almış olduğu kimi görevleri başarıyla kimilerini de başarısızlık ile sonuçlandırmış olsa da, tarihimizdeki önemli bir diaspora hareketi olarak yerini almış bulunmaktadır.
Bugün artık New York'un en önemli caddesinde 36 katlı modern bir gökdelende uluslararası toplantılara ev sahipliği yapan ve adeta BM ofisi gibi faaliyet yürüten bir "TÜRK EVİ"miz var.
Hem dünümüzde hem de bugünümüzde Türklük için bir tuğla dahi koymuş olan herkese saygı ve minnettarlığımla...
"Her şey Türk için, Türk'e göre, Türk tarafından..."
________
KAYNAKÇA
[1] AKIN, Veysi, Amerika'da İlk Türk Lobisi: Türk Teavün Cemiyeti (Turkish Welfare Association)
[2] AKGÜN, Birol, “The Turkish Diaspora in The United States and its role in promoting Turkish-American Relations”, Milletlerarası Münasebetler Türk Yıllığı/The Turkish Yearbook of International Relations, Vol: XXXI 2000/2, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Yay., Ankara 2001, s.99-117.
