ORTA ÇAĞDA ENGELLİLERi YAKAN BATI
Bu hafta siz değerli okurlarımla, engellilerin asırlar öncesinden başlayan ve halen de kısmen sürmekte olan çileli dünyalarına doğru bir yolculuk yapacağız.
Bu yolculukta onların hikayesini, otoriter ve yetkeci yönetimler altında dünden bugüne ne tür ızdıraplar çektiğini ve hangi yöntemlerle toplumdan dışlandıklarını, yüreğiniz acı ile burkulmuş olarak okumuş olacaksınız...
Ve sonra dönüp kendimize, bir vicdan muhasebesi yaparak bazı sorular sormaya başlayacağız...
Engellilerin yaşam koşullarının iyileştirilmesi yönündeki olumlu girişimler henüz çok yeni sayılır. Buraya kadar çok zorlu bir yolun katedilmiş olması ise, sorunu sosyal-psikolojinin ilgi alanına ve dolayısıyla da getirip hepimizin önüne koymaktadır.
Engelliler için küresel farkındalık yolunda atılmış olan ilk somut adım ise, bundan 31 yıl önce Birleşmiş Milletler Genel Kurulu'nda alınan bir karar ile 3 Aralık'ın Dünya Engelliler Günü ilan edilmiş olmasıyla ancak başlamıştır.
BM, almış olduğu bu karar ile 1992 yılından bu yana her 3 Aralık gününde, dünya çapında düzenlediği etkinlikler ile engelliler konusunda bir duyarlık ve farkındalık oluşturmaya çalışıyor.
Ancak, bu olumlu yöndeki çabaların ortaya konulmasına gelene kadar engellilerin asırlar boyunca yaşamış olduklarına ilişkin dünyanın farklı coğrafyalarında neler olduğuna kısaca bir göz gezdirmekte fayda var.
Esasen bugün gelinen nokta düne göre nispeten sevindirici olsa da, geçmişte yaşanılanlar da insanlık adına hayli utanç verici çirkinliklerle dolu olduğunu bilmemiz gerekiyor.
Bunların neler olduğuna ilişkin olarak da ilgili kaynaklardan derlediğim bazı bölümleri burada sizlere aktarmak isterim:
"Antik çağlardaki hurafe dolu inançlar, engellileri, “kötü ruhlar, içine şeytan kaçma...” vb. argümanlarla izah ediyor ve buna göre de davranıyordu. Hukukun üstünlüğüne değil, üstünlerin hukukuna göre kurgulanmış yaşantısıyla Eski Yunan, engelliler için tam bir cehennemdi.
Yunan düşüncesinin kurucu babalarından Aristo, yeryüzündeki canlı varlıklar sıralamasında engellileri en alt sıraya koyuyordu. Bu sıralaması; tanrılar, melekler, hayvanlar, insanlar, engelli insanlar ve şeytan şeklindeydi. Dönemin diğer ağır topu Eflatun’un görüşleri de çok farklı değildi: “Bir ülkede engellilerin bulunması, o ülkeye zarardır, gelişmesine engeldir. Engellilerin evlenip üremeleri, ülkenin zayıf düşmesine yol açar. Akıl hastaları da aynı şekildedir. Sağlam kafa, sağlam vücutta bulunur.” biçimindeki gayri-insani yaklaşım ve uygulamalara tanıklık ettiğimiz dönemler olarak tarihin kayıtlarına düşüyordu.
Bu onur kırıcı yaklaşımlar sadece Antik Yunan'da değil, Avrupa'nın daha bir çok ülkesinde de yaygın olan egemen bir sosyal olgu idi...
Keza, baktığımızda Avrupa'nın da engelliler konusundaki geçmiş sicilinin son derece kirli ve berbat olduğunu pekala söyleyebiliriz.
Birçok şehir devletinin yasalarında engelli bebeklerin yok edilmesi hükmü vardı. Yunanlı jinekolog Soranos, “Yetiştirmeye Değer Bir Çocuğun Tanınması” isimli kitabında, “Çocuk vücudu, her yönüyle mükemmel olmalıdır. Boyutları ve biçimi uygun olmalı ve doğal uyaranlara tepki vermelidir.” diye yazıyordu.
Yüksek dozda haz ve kaba kuvvete dayalı bir dünya görüşünün hakim olduğu Roma’da engelliler ya fiziki zulüm görüyor ya da aşağılanıyorlardı. Savaşçı anlayışta, savaşa katkısı olmayanlara yer yoktu. Engelliler sık sık Roma’daki Tiber nehrine ya da su kanallarına atılırdı.
Ortaçağ Avrupa'sında da engellilerin durumu hayli içler acısı bir haldeydi.
Ortaçağ, engellilerin kötü ruhlarla en fazla ilişkilendirildikleri bir dönem olmuştu. Bedensel yapısı biraz farklı olan, zihinsel davranışları genel kabullerin biraz dışında olanlar bile “İçinde şeytan var” denilerek akıl almaz işkencelere maruz kalıyordu. Engizisyonun “insan yakma pratiği” de işin içine girince koca Avrupa kıtası, engelliler için adeta sürek avlarının düzenlendiği bir coğrafyaya dönüşmüştü.
Kayıtlarda binlerle ifade edilen “cadı yakma” eylemleri, çoğu zihinsel engelli kadının, bu durumlarının kötü ruhlardan, şeytandan kaynaklandığı sanrısıyla yapılan katliamlardı."
Bu örnekler uzak bir tarihe ilişkin olsalar da, yakın zamanlarda da bunlara benzer farklı uygulamalar, medeni sayılan batı ülkelerinde yaygın ve sistematik şekilde şekilde sürmeye devam ediyordu.
"Geçen yüzyılın Avrupası da, engelliler konusunda köklerinden aldığı lanetli mirası hakkını verecek bir performans göstermişti. 1900’lerin çok sayıda Batılı ülkesi yasal metinlerinde bile engellilere yan bakıyordu. Adı konmamış sosyal dışlanma ise Avrupa’nın hemen her şehrinde vardı. Almanya'da 14 Temmuz 1933 tarihinde çıkan bir yasaya göre, bedensel veya zihinsel engellilerin (genetik zinciri koparmak için) bu durumlarını doğacak çocuklara da aktarmamaları için çocuk sahibi olmaları yasaklanmıştı."
Avrupa'da durum böyle iken "özgürlükler ülkesi" olarak takdim edilen ABD'de de durum çok farklı değildi. Tüm batı dünyası engelliler konusunda adeta suskunluk yasası olan "omerta kuralı"nı benimsemişti.
Zira o dönemde ABD, Kanada, İsviçre, Danimarka, İsveç ve başka Batı ülkelerinde de sakatlara karşı zorunlu kısırlaştırma uygulamaları yürürlükteydi ve bu uygulamalar 1950’lere kadar devam edecekti.
Tüm bu gayri-insani uygulamalar ise adeta bir "Sosyal Darwinist" bakışın tezahürleri olarak uç vermekteydi.
Onur kırıcı bir örnek de, Şikago Belediyesi'nin engellilere, toplumun kalabalık bulunduğu ortamlara göz zevkini bozduğu gerekçesiyle girmemeleri yönünde koyduğu kısıtlamalar olmuştu.
Buraya kadar sözde batı medeniyetinin engellilere dönük uygulamalarından bahsettik.
Şimdi de insanlığın yüz akı İslam medeniyetinin engellilere bakışı hakkında bir kaç cümle etmemiz yerinde olacaktır...
"İslam dini ve medeniyeti, Kur’an-ı Kerim’in hükümleri ve Peygamber Efendimizin söz ve davranışları engelliler için manevi temelli maddi bir kalkan olmuştu. Engellilerle bağlantı kurulabilecek ayetlerde, onların dezavantajlı durumu vurgulanıyordu. Nûr Suresi, 61’inci ayette, “Köre güçlük yoktur, topala güçlük yoktur, hastaya da, size de güçlük yoktur” (Bunlara yapamayacakları görev yüklenmez; yapamadıklarından dolayı günahkâr olmazlar) denilirken, Fetih Suresi 17’nci ayette de, “Köre sıkıntı yok, topala sıkıntı yok, hastaya da sıkıntı yoktur. Kim Allah’a ve elçisine boyun eğerse onu, içlerinden ırmaklar akan cennetlere sokar. Kim de yüz çevirirse onu da acıklı bir azaba sokar” hükmü yer alıyor.
İslam medeniyetinin etkili olduğu Emeviler Abbasiler, Selçuklular, Osmanlılar ve sair Müslüman devletlerin hüküm sürdüğü coğrafyalarda engellilere yönelik hizmetler ileri düzeydeydi. Bimarhanelerde gerek zihinsel gerek ortopedik engelliler için dönemin en ileri teknikleriyle tedaviler uygulanmaya çalışılıyor, tıp ilminin çaresiz kaldığı noktalarda ise engellilerin geri kalan ömürlerini rahat geçirebilmeleri için ne lazımsa yapılıyordu."
Sonuç olarak önemli olan, zihinlerimizdeki engellilere ilişkin ön yargılarımızdan arınmış olmak ve bu dünyayı hepimiz için yaşanılabilir hale getirebilmek şuuruna erişebilmektir, vesselam!
_________
KAYNAKÇA
-Pierre Ancet, Ucube Bedenlerin Fenomenolojisi
-Lois Martin, Cadılığın Tarihi
-Yrd. Doç. Dr. Salim Özer, İslam ve Diğer Medeniyetlerin Engelliye Bakışı, Bilimname 2015
-Çağrı Doğan, Engelliler: Postmodern Kapitalizmin Sakatları, Birikim, Mayıs 2008